محله‌ی تاریخی چهل اختران در شهر مقدس قم، فراتر از کوچه‌ها و خانه‌های قدیمی‌اش، حامل یک شناسنامه زنده از آیین‌های دینی شیعه است؛ آیینی که در قالب هیئتی مردمی، اما ریشه‌دار، با عنوان «هیئت چهل اختران» هر سال در محرم، به‌ویژه روز عاشورا، قله‌ی شکوه و معنای خود را آشکار می‌سازد. این هیئت که با شماره‌ی ۱۵۰۰ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده، نه‌تنها یکی از قدیمی‌ترین دسته‌های عزاداری قم، بلکه نمادی از پیوند دین، هویت و حافظه‌ی جمعی مردم این منطقه است.
ریشه‌ها و قدمت: از خاندان تا خیمه
بنا بر شواهد تاریخی و روایت‌های شفاهی معتبر، هیئت چهل اختران سابقه‌ای بیش از چهار قرن دارد و از دوره‌ی صفویه تاکنون، به‌صورت پیوسته و مردمی برپا شده است. این دسته‌ی عزاداری، برخاسته از یک هویت سادات‌محور است؛ ساکنان اصلی این محله، از نسل‌های نوادگان امام موسی مبرقع (ع) هستند، و همین نسب شریف، قداست خاصی به مراسم داده است.
حضور سادات با دستارهای سیاه و عبای سبز در صف اول دسته، نه صرفاً نماد تشخص خانوادگی، بلکه تجلی مسئولیت تاریخی یک نسل برای حفظ شعائر حسینی است. در کنار آنان، بیماران و حاجتمندان، با لباس‌های سفید و نذورات ویژه، در بخش میانی صفوف جای می‌گیرند؛ گویی به یک میعادگاه شفابخش قدم گذاشته‌اند.
امام رضا (ع) می‌فرمایند :
«کان أبی إذا دخل شهر المحرم لا یُرى ضاحکًا، وکانت الکآبه تغلب علیه»
پدرم امام کاظم (ع) وقتی ماه محرم فرا می‌رسید، خندان دیده نمی‌شد و اندوه بر او چیره می‌گشت.
(عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۹۷)
آیین‌ها: روایت عاشورا در زبان مردم
آیین‌های هیئت چهل اختران، پیوندی عمیق با ریشه‌های فرهنگ دینی دارد. از شب اول محرم، با برافراشتن پرچم سیاه در صحن امامزاده، تا چاوشی‌خوانی سحرگاهی، آماده‌سازی خیمه و برگزاری مراسم خاص در شب تاسوعا، تمام اجزای این آیین، حامل نمادها و نشانه‌هایی از عاشورا هستند.
نقطه‌ی اوج این مراسم، در روز عاشورا و با حرکت دسته‌ی عزاداری از حرم امامزاده موسی مبرقع (ع) به سمت حرم حضرت معصومه (س) اتفاق می‌افتد. این مسیر نمادین، با اشک، نوحه، نظم و وقار طی می‌شود؛ گویی تمام محله در یک حرکت واحد، مشق وفاداری به کاروان عاشورا می‌کند. صدای نوحه‌ها نه با بلندگو، بلکه با حلقه‌های جمعی مردان، با ریتم سنتی و با لحن حزن‌آلود و بی‌تصنع طنین‌انداز می‌شود. هیچ تکنولوژی‌ای جای دستان بر سینه، صدای هم‌نفسان، و نگاه‌های خیره به پرچم را نمی‌گیرد.
امام صادق (ع) فرمودند :
«نَفَسُ الْمَکْرُوبِ لَنَا تَسْبِیحٌ، وَهَمُّهُ لَنَا عِبَادَهٌ»
آه کشیدن انسان دلتنگ برای ما، تسبیح است؛ و اندوه او عبادت است.
(الکافی، ج۲، ص۲۰۰)
جامعه ، هویت و بازآفرینی
هیئت چهل اختران یک مناسک صرف نیست؛ بلکه «بازآفرینی هویت دینی» در دل یک محله‌ی سنتی است. این مراسم، نه در اختیار یک نهاد رسمی، بلکه در دست مردم، سادات، نوجوانان، پیرغلامان و خادمان محله است که از کودکی در آن رشد کرده‌اند. نسل به نسل، مفاهیمی مانند آزادگی، ولایتمداری، توسل، و همبستگی اجتماعی از طریق همین آیین، منتقل شده‌اند.
در عصری که تجربه‌ی زیسته‌ی دینی در خطر تقلیل به مناسک سطحی یا محتواهای رسانه‌ای است، هیئت چهل اختران یک نمونه‌ی نادر از پیوند دین با زمین، مردم، مکان و حافظه است. این آیین، عاشورا را نه به روایت تاریخ، بلکه به روایت دل و زبان مردم بیان می‌کند. هر سال، هر نسل، دوباره حسین(ع) را با چشم دل می‌بیند، و کربلا را در حیاط امامزاده و خیابان‌های قم بازسازی می‌کند.
امام صادق علیه‌السلام فرمودند :
«من جلس مجلسًا یُحیى فیه أمرُنا، لم یمت قلبُه یوم تموت القلوب»
کسی که در مجلسی بنشیند که در آن امر ما (اهل‌بیت) زنده شود، دلش نمی‌میرد در روزی که دل‌ها می‌میرند.
عاشورا ؛ زبان گویا و زنده‌ی تشیع
آیین عزاداری هیئت چهل اختران، تنها یک مناسک دینی نیست، بلکه نمایش زنده‌ی هویت شیعی و پایداری بر مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام است. این حرکت مردمی، مصداق بارز حدیث شریف امام صادق
(ع) است که فرمودند:
زنده نگه‌دارید امر ما را، خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده نگه دارد.
این هیئت، از دل محله‌ای برخاسته که عشق به ولایت و ولایتمداری در تار و پود آن جاری است. از صفوف سادات گرفته تا نوای سحرگاهی چاوشی‌خوان‌ها، همه و همه گویای آن است که این آیین، نه برای تکرار گذشته، بلکه برای ساختن آینده‌ای بر پایه‌ی نور حسین(ع) برپا شده است.
عاشورا، محور هویتی و تربیتی تشیع است؛ مدرسه‌ای که در آن «آزادگی» آموخته می‌شود، و هیئت چهل اختران، یکی از زنده‌ترین کلاس‌های این مکتب است. این آیین، دل‌ها را پیوند می‌زند، نسل‌ها را به هم متصل می‌کند، و هر سال، روح تازه‌ای در پیکره‌ی دینداری جامعه می‌دمد. در دنیای پرشتاب و گاه بی‌هویت امروز، این هیئت، نه‌تنها پناهگاهی برای دل‌های عاشق، بلکه فانوسی برای راه جوانان و آینده‌سازان است.
تا زمانی که دل‌هایی برای حسین(ع) می‌تپد و قدم‌هایی برای زنده نگه‌داشتن کربلا برداشته می‌شود، هیئت چهل اختران نیز خواهد درخشید؛ همچون چراغی که نه خاموشی می‌شناسد، نه غروب.
